طرق تفسیر فقهیتفسیر فقهی قرآن، گرایشی تفسیری است که مفسّر در آن تلاش می‌کند، آیات الاحکام را تفسیر و تبیین کند. فقهای اسلامی در این نوع تفسیر، غالبا از دو روش و شیوه استفاده نموده‌اند. ۱ - مهم‌ترین روشهافقهای اسلامی در تفسیر آیات فقهی قرآن و تفاسیری که در این موضوع تألیف کرده‌اند غالباً از دو شیوه استفاده کرده‌اند: ۱.۱ - از جهت گونه ورود به بحثاز جهت گونه ورود به بحث و چینش مباحث تحت عناوین و ابواب خاص. در این مورد مفسران شیعه و اهل سنت دو شیوه متفاوت را برگزیده‌اند: ۱.۱.۱ - اهل سنتتقریباً همه مفسران اهل سنت به جز شافعی در احکام القرآن و شماری دیگر، آیات فقهی قرآن را به ترتیب سور و آیات قرآن تفسیر کرده‌اند؛ یعنی از «بسم الله الرحمن الرحیم» سوره فاتحه آغاز کرده و تا آخرین سوره مشتمل بر حکمی فقهی ادامه داده‌اند؛ اما احکام القرآن شافعی به صورت موضوعی تنظیم شده و مشتمل بر موضوعات ذیل است: تفسیر آیات متفرقة، فی الطهارة و الصلاة، فی الزکاة، فی الحج، فی البیوع و المعاملات، فی قِسم الفیء و الغنیمة و الصدقات، فی النکاح و الصَداق، فی الطلاق و الرجعة، فی العدة و الرضاع و النفقات، فی الجراح و ما إلیه، فی قتال أهل البغی، فی الحدود، فی السیر و الجهاد، فی الصید و الذبائح، فی الأیمان، فی القضایا و الشهادات، فی القرعة و العتق و الولاء و الکتابة و تفسیر آیات متفرقة أُخری. [۱]
احکام القرآن، شافعی، ص ۴۸ - ۵۴۵.
۱.۱.۲ - شیعهبر خلاف روش اهل سنت، فقهای شیعه تفاسیر فقهی را بر طبق کتب فقهی تنظیم کرده‌اند که غالباً از کتاب طهارت آغاز می‌شود و به کتاب قضا و شهادات پایان می‌پذیرد؛ [۲]
کنزالعرفان.
[۳]
زبدة البیان.
[۴]
مسالک الافهام، کاظمی.
برای نمونه، فقه القرآن راوندی به ترتیب مشتمل بر این موضوعات است: طهارت، صلات، صوم، زکات، حج، جهاد، دیون و کفالات و حوالات و وکالات، قضایا، مکاسب، متاجر، نکاح، طلاق، عتق و اَیمان و نذور و کفارات، صید و ذباحه، اطعمه و اشربه، وقوف و صدقات، وصایا ، مواریث، حدود و دیات. [۵]
فقه القرآن، راوندی.
ترتیب موضوعات در کنز العرفان نیز با اندکی تفاوت نسبت به فقه القرآن راوندی بدین شرح است: طهارت، صلات، صوم، زکات، خمس، حج، جهاد، مکاسب، بیع، دَیْن، رهن، ضمان، صلح، وکالت، کتاب فیه جملة من العقود، نکاح، مطاعم و مشارب، مواریث، حدود، جنایات، قضا و شهادات. [۶]
کنزالعرفان.
۱.۲ - از جهت جامعیت یا اختصاصاز جهت جامعیت یا اختصاصی بودن که در این جهت نیز فقهای شیعه و اهل سنت دو روش متفاوت را برگزیده‌اند: روش نخست که بیش‌تر فقهای شیعه و سنّی در این موضوع انتخاب کرده‌اند آن است که از آیات فقهی قرآن جداگانه بحث کرده و کتاب‌های مستقلی را به آن اختصاص داده‌اند. روش دوم آن است که از آیات فقهی قرآن همراه با دیگر آیات و مباحث غیر فقهی بحث کرده‌اند که از این تفاسیر بیش‌تر به «تفاسیر جامع» یاد می‌شود. برخی از این تفاسیر بدون اختصاص بخش یا عنوانی خاص به طرح مباحث فقهی آیات پرداخته‌اند؛ مانند التبیان فی تفسیر القرآن شیخ طوسی (م. ۴۶۰ ق.) و مجمع البیان طبرسی (م. ۵۴۸ ق.) از شیعه و الجامع لاحکام القرآن قرطبی (م. ۶۷۱ ق.) و التفسیر الکبیر فخر رازی (م. ۶۰۶ ق.) از اهل سنت؛ ولی برخی دیگر برای مباحث فقهی آیات، بخش و عنوان ویژه‌ای را اختصاص داده‌اند؛ مانند مواهب الرحمان عبد الاعلی سبزواری از علمای معاصر شیعه و التفسیر المنیر وهبة الزحیلی از فقهای معاصر اهل سنت. ۲ - فهرست منابعآیات الاحکام تطبیقی، محمد فاکر میبدی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۳ ش؛ الاتقان، السیوطی (م. ۹۱۱ ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۷ ق؛ الاجتهاد فی الشریعة الاسلامیه، القرضاوی، کویت، دارالعلم، ۱۴۱۷ ق؛ احکام القرآن، ابن العربی (م. ۵۴۳ ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ احکام القرآن، الجصاص (م. ۳۷۰ ق.)، به کوشش صدقی محمد، مکة، المکتبة التجاریه. ۳ - پانویس
۴ - منبعدائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله تفسیر فقهی قرآن، ج۸، ص۳۰۲. |